Jak to się zaczęło

Swoimi korzeniami Stowarzyszenie Portius sięga początku 2002 roku. Wtedy, w siedzibie Cechu Rzemiosł Różnych w Krośnie odbyło się forum dyskusyjne pod nazwą POMYSŁ NA KROSNO. Organizatorem forum była działająca w mieście Unia Przedsiębiorców i Właścicieli Nieruchomości, zrzeszająca przedstawicieli lokalnego biznesu, pragnących stymulować działania na rzecz rozwoju miasta i regionu; szefował jej wtedy Józef Guzik. Krosno tamtego okresu, ponad dziesięć lat po rozpoczęciu w Polsce transformacji ustrojowej, przejawiało wyraźne zapóźnienia gospodarcze; tracił na tym wizerunek miasta. Inicjatywa „Pomysł na Krosno” okazała się zaczątkiem nowego towarzystwa-organizacji, a kilku najaktywniejszych uczestników tamtego spotkania – faktyczną grupą inicjatywną Stowarzyszenia Portius.

To podczas tamtego spotkania Zbigniew Ungeheuer przedstawił swój pomysł na Krosno. Przypomniał postać Roberta Portiusa, który nader pozytywnie zapisał się w dziejach miasta: gdy już okres najznamienitszej prosperity „Małego Krakowa” przeminął, ten krośnieński zacny mieszczanin w trudnym momencie historii miasta wiele zdziałał na rzecz ocalenia pamiątek po świetności wieków minionych, dopisując do historii tej złotej ery miasta nowy rozdział; jak się miało w późniejszych czasach okazać, epoka Portiusa była ostatnim pomyślnym dla miasta okresem. Wspominając ustami swojego założyciela Portiusowe dzieło sprzed trzech i pół wieku, Stowarzyszenie Portius postawiło sobie za cel odnowienie historycznych tradycji Krosna i, na tym gruncie, pracę na rzecz wzbogacenia wizerunku miasta. Elementem kluczowym wszelkich działań w tym kierunku było – i nadal pozostaje – rozwijanie kontaktów transgranicznych, czerpiących z tradycji polsko-węgierskiego w dawnych wiekach sąsiedztwa i przyjaźni między obydwoma narodami sięgającej, z dzisiejszej perspektywy, niepamiętnych czasów.

Na dwa lata przed polską akcesją do UE, lokalna inicjatywa obywatelska, jaką była inicjatywa „Pomysł na Krosno” – preludium do Stowarzyszenia Portius – przełamywała bariery granic i stawiała czoła ogólnemu marazmowi oraz braku wizji. Kontakty z Węgrami (i oczywiście z naszymi bezpośrednimi sąsiadami – Słowakami) należało w dużej mierze na nowo stworzyć. Stowarzyszenie Portius wzięło na siebie to zadanie. Jednak byłoby one bardzo trudne do zrealizowania, gdyby nie wielkie zrozumienie i życzliwość ówczesnego Konsula Generalnego Republiki Węgierskiej w Krakowie – profesora Istvána Kovácsa. Przedstawiony temuż przez prezesa Stowarzyszenia Portius projekt działań Stowarzyszenia spotkał się z żywym odzewem (pismo od profesora). Dziś profesor István Kovács jest nie tylko członkiem honorowym i iprzyjacielem Stowarzyszenia Portius, lecz poniekąd też jest „ojcem chrzestnym” Stowarzyszenia; bez jego osobistego zaangażowania i wydatnej pomocy, zwłaszcza w początkowej fazie działalności Stowarzyszenia, podjęte działania mogłyby nie zostać tak pomyślnie poprowadzone (archiwalny artykuł).

Przywołując wspomnienie początków Stowarzyszenia Portius – pasji i entuzjazmu, które inspirowały członków grupy założycielskiej – warto również przytoczyć krytyczny komentarz sprzed kilku lat profesora Kovácsa; komentarz do pewnej szerszej sytuacji, w którym jednak dosłyszymy pogłos także krośnieńskiego doświadczenia autora tych słów:

Za komuny mówiło się, że gdyby zapanowała wolność, to przyjaźń polsko-węgierska mogłaby się w pełni objawić. Przyszła wolność i zamiast się rozwijać – odwrotnie – wiele rzeczy się zwinęło. Podupadło wydawanie książek węgierskich w Polsce i polskich na Węgrzech. Nie powstały instytucje, które miałyby rozwijać taką współpracę, o jakiej marzyliśmy. Polska nie ma tez dziś najlepszej prasy na Węgrzech […]. Premier Gyurcsány wyraźnie pokazał, że nie jest przyjacielem Polski. Na szczęście, pracując w dyplomacji, przekonałem się, że ta przyjaźń dobrze ma się na niższych szczeblach, na poziomie współpracy między miastami czy organizacjami, a więc w sferze obywatelskiej i społecznej. Ci ludzie nie przejmują się głupotą polityków na samej górze i robią swoje! [Salfőld 2007, w: Węgierski łącznik, Fronda, Warszawa 2008, s. 129]

 

Dni Kultury Węgierskiej 2003

Od samego początku swojej działalności Stowarzyszenie Portius szukało odpowiedniej formuły dla aktywnego propagowania swoich idei, w tym tworzenia przestrzeni dialogu transgranicznego. Ponieważ w pierwszym rzędzie postawiono na kontekst historyczny – czyli relacje polsko-węgierskie z wielowiekowego okresu wspólnej granicy oraz późniejszych czasów monarchii austrowęgierskiej – większość działań nakierowano na odnowienie tych tradycji kontaktów między zaprzyjaźnionymi narodami. W wyniku podjętych działań, w maju 2003 roku zorganizowano w Krośnie pod patronatem polskiego Ministerstwa Kultury oraz Ambasady Republiki Węgierskiej w Warszawie i węgierskiego Konsula w Krakowie DNI KULTURY WĘGIERSKIEJ. Trzydniowa impreza o podwójnym profilu, kulturalnym oraz ludycznym, pierwsza tego typu w mieście, była forpocztą innej, planowanej jako cykliczna – ŚWIĘTO WINA WĘGIERSKIEGO IM. PORTIUSA. Ta de facto pierwsza odsłona Festiwalu Win Węgierskich im. Portiusa miała miejsce już na koniec lata, we wrześniu 2003 roku. W tymże 2003 roku więc Krosno aż dwukrotnie przyodziewało madziarskie barwy, pełniąc funkcję „stolicy” polsko-węgierskiej przyjaźni.

Święto Wina Węgierskiego już następnego roku dało początek nowej imprezie o szerszej już formule – KARPACKIE KLIMATY . Kolorowy festyn, któremu towarzyszą różne zdarzenia kulturalne, zamienił się tym samym już w 2004 roku w imprezę promującą kulturę regionu karpackiego z jej wielością i indywidualnym charakterem, o dużym znaczeniu w regionie; powstała pod egidą Stowarzyszenia Portius impreza wpisuje się w koncepcję Euroregionu Karpackiego. Swoją obecnością pierwsze Karpackie Klimaty zaszczycili ambasador Republiki Węgierskiej w Polsce Mihály Györ oraz węgierska wiceminister kultury Erika Koncz. Od tamtej pory Karpackim Klimatom współorganizowanym przez Urząd Miasta Krosna towarzyszy Festiwal Win Węgierskich im. Portiusa.

Historia Dni Przyjaźni Polsko – Węgierskiej. Udział i zaangażowanie Miasta Krosna i Stowarzyszenia Portius

Sięgając wstecz Dzień Przyjaźni Polsko – Węgierskiej został zapoczątkowany uroczystością, która odbyła się 24 marca 2006 roku. W tym dniu nastąpiło w Győr odsłonięcie pomnika Przyjaźni Polsko-Węgierskiej, jak również spotkanie przedstawicieli polskich i węgierskich miast partnerskich. Uroczystości zaszczycili Prezydenci Polski Lech Kaczyński i Węgier László Sólyom. Miasto Krosno reprezentował Prezydent Piotr Przytocki a Stowarzyszenie Portius Prezes Zbigniew Ungeheuer.

Prezydenci Polski i Węgier na spotkaniu w Győr

Odsłonięcie pomnika Przyjaźni w Győr

Parada wojska w historycznych mundurach z 1848 – 1849 roku

Przed pomnikiem przyjaźni w Győr

Wówczas został podpisany dokument zwany „Deklaracją Győrską” Efektem jej jest jedyna tego rodzaju w Europie inicjatywa ustanowienia przez Parlament Republiki Węgierskiej w dniu 12 marca 2007 roku uchwały głoszącej, iż „ z uwagi na wspólną wielowiekową historię i przyjaźń obu narodów oraz współpracę na wielu platformach ( na podstawie decyzji nr 17/2007. ) dzień 23 marca ogłaszamy Dniem Przyjaźni Węgiersko- Polskiej”. Sejm Rzeczypospolitej Polskiej opierając się na tych samych przesłankach w porozumieniu z uchwałą ustanowioną przez Parlament Republiki Węgierskiej decyzją z dnia 16 marca 2007 roku, dzień 23 marca ogłosił Dniem Przyjaźni Polsko-Węgierskiej. Patronat nad tym niezwykłym wydarzeniem objęli Prezydenci obu Narodów deklarując swoją obecność.

Dzięki decyzji obu Narodów Dzień Przyjaźni stwarza możliwość wspólnego corocznego świętowania, przemiennie centralne obchody tego święta w jednym roku obchodzone są w Polsce, a w następnym na Węgrzech. Przyczynia się to do pogłębiania i umacniania przyjaźni naszych krajów, osobistych spotkań Prezydentów, najważniejszych osobistości narodowych oraz spotkania przedstawicieli miast partnerskich i stowarzyszeń polsko-węgierskich.

W 2007 roku miasto Przemyśl podjęło się zorganizowania pierwszych obchodów Dnia Przyjaźni Polsko-Węgierskiej. Również na tych uroczystościach Krosno reprezentowali Piotr Przytocki i Zbigniew Ungeheuer. W przeddzień spotkania w Przemyślu, w Ambasadzie Republiki Węgierskiej w Warszawie Prezydent Republiki Węgierskiej László Sólyom odznaczył Zbigniewa Ungeheuera Złotym Krzyżem Zasługi dla Republiki Węgierskiej a Piotra Przytockiego Rycerskim Krzyżem Zasługi dla Republiki Węgierskiej. Na uroczystościach w Zamku Kazimierzowskim w Przemyślu, pomimo obecności Prezydenta Węgier, Prezydent Lech Kaczyński był nieobecny. Kancelarię Prezydenta R.P. reprezentował Robert Draba, Sekretarz Kancelarii.

Odznaczeni przez Prezydenta Węgier z Ambasadorem Michali Gyorem

Odznaczeni z profesorem Istvanem Kovacsem i Prezydentem Republiki Węgierskiej

W 2008 roku na zaproszenie organizatorów Dni Przyjaźni Węgiersko- Polskich do Debreczyna wyjechała z Krosna delegacja w składzie Prezydent Miasta Krosna Piotr Przytocki, Przewodniczący Rady Miasta Krosna Stanisław Słyś i Prezes Stowarzyszenia Portius Zbigniew Ungeheuer . Tam też rozpoczęto lobbing aby następne takie święto odbyło się w Krośnie. Podobnie jak rok wcześniej w Przemyślu i tym razem w Debreczynie zabrakło Prezydenta R.P. Lecha Kaczyńskiego pomimo obecności ponad czterdziestu przedstawicie samorządów polskich miast.

Prezes Honorowy Stowarzyszeń Polsko- Węgierskich Jan Stolarski
w historycznej ławce Lajosa Kossutha w Debreczynie

Przy odsłanianiu tablicy Józefa Bema w Debreczynie

Rok 2009 to sukces Krosna. Decyzję o organizacji Dni Przyjaźni w naszym mieście podjęto w czerwcu 2008 r. Już w połowie lutego do Krosna przyjechała delegacja Kancelarii Prezydenta R.P. pod przewodnictwem odpowiedzialnego za sprawy zagraniczne Kancelarii, Ministra Mariusza Handzlika. Spotkanie robocze odbyło się w RCKP , gdzie Władze Miasta Krosna planowały organizacje głównych uroczystości. Minister Mariusz Handzlik okazał się bardzo przystępnym i miłym człowiekiem. Rozmowy z nim były dla przedstawicieli naszego Stowarzyszenia okazją aby zaprezentować pradawne związki naszego miasta z Węgrami oraz naszą działalność polegającą między innymi na corocznej organizacji Festiwalu Win Węgierskich im. Portiusa w Krośnie. Na dzień 22 marca na uroczysty obiad z udziałem Prezydentów Kaczyńskiego i Sólyoma, do Pałacu na Krakowskim Przedmieściu w Warszawie, otrzymali zaproszenie Piotr Przytocki i Zbigniew Ungeheuer. W następny dzień wraz z delegacjami obydwu Narodów i Prezydentami Państw, Zbigniew Ungeheuer przyleciał z Warszawy do Rzeszowa samolotem rządowym TU 154 N skąd w międzynarodowej rządowej kolumnie samochodów dwaj Prezydenci obu Narodów i delegacje przyjechały do Krosna pod RCKP na centralne uroczystości Dni Przyjaźni Polsko – Węgierskiej w Krośnie.

Plakat „Dni Przyjaźni Polsko- Wegierskiej w Krośnie”
autorstwa Krzysztofa Duckiego

Filmy:
Dzień Przyjaźni Polsko-Węgierskiej »
Przyjaźń od kuchni »

Pałac Prezydencki na Krakowskim Przedmieściu 23 marca 2009 r.

Na uroczystym obiedzie z udziałem dwóch Prezydentów 23 marca 2009 r.

Spotkanie Prezydentów w RCKP w Krośnie 24 marca 2009 r.

Uroczysty obiad w hali sportowej w Krośnie 24 marca 2009 r.

We wtorek 24 marca, w Dniu Przyjaźni o godz. 20,00, nasze stowarzyszenie zorganizowało w salach wystawowych BWA w Krośnie imprezę „Dwa Bratanki” – 1000 lat przyjaźni polsko-węgierskiej. Program spotkania był bardzo bogaty: wystawa „Plakaty z Budapesztu” Mistrza Krzysztofa Duckiego, premiera filmu Pana Grzegorza Łubczyka i TVP pt. „Anioły Karola Malczyka”, wykład Pana Grzegorza Łubczyka pt. „70 lat uchodźstwa polskiego na Węgrzech”, prezentacja nowej książki Grzegorza Łubczyka „Henryk Sławik Wielki zapomniany Bohater Trzech Narodów”, koncert uczniów Państwowej Szkoły Muzycznej w Krośnie. Spotkanie było bardzo udane i zgromadziło wielu Krośnian.

Wykład o związkach Pawła z Krosna z Węgrami, Aula PWSZ

Spotkanie w BWA 24 marzec 2009 r.

Spotkanie w BWA – Prezes Honorowy Jan Stolarski, żołnierz września 1939 r.

Spotkanie w BWA – uroczysty koncert

Dwa Bratanki – spotkanie w BWA

Spotkanie w BWA – Grzegorz Łubczyk podpisuje swoje książki

Autor wystawy Mistrz Plakatu Krzysztof Ducki w otoczeniu pań

W poniedziałek, 4 maja 2009 r. trzej krośnianie: Zbigniew Ungeheuer, Maciej Syrek i Bronisław Baran zostali docenieni za krzewienie polsko-węgierskiej przyjaźni. Otrzymali wysokie odznaczenia od prezydentów obydwu krajów. Uroczystość wręczenia odznaczeń odbyła się w Ambasadzie Republiki Węgierskiej w Warszawie . W ten sposób doceniono osoby szczególnie zasłużone dla rozwoju polsko-węgierskiej przyjaźni. Wśród nich znaleźli się trzej krośnianie – przedstawiciele miasta, w którym od wielu lat kwitnie i ciągle rozwija się współpraca pomiędzy obydwoma narodami. W marcu Krosno było gospodarzem Dnia Przyjaźni Polsko-Węgierskiej z udziałem prezydentów: Lecha Kaczyńskiego i László Sólyoma. Bronisław Baran – zastępca prezydenta Krosna otrzymał Rycerski Krzyż Zasługi dla Republiki Węgierskiej. W imieniu prezydenta Węgier odznaczenie wręczył ambasador tego kraju, Robert Kiss. Innym krośnianinem zauważonym przez władze węgierskie był artysta rzeźbiarz – Maciej Syrek, który otrzymał Złoty Krzyż Zasługi dla Republiki Węgierskiej. Wręczono też państwowe odznaczenia przyznane przez prezydenta Lecha Kaczyńskiego. Za krzewienie przyjaźni polsko-węgierskiej i promocję Krosna Krzyż Kawalerski Orderu Zasługi Rzeczypospolitej Polskiej otrzymał Zbigniew Ungeheuer, prezes Stowarzyszenia Portius. W imieniu Prezydenta RP odznaczenie wręczył Paweł Wypych –sekretarz stanu. To już drugie odznaczenie prezesa Stowarzyszenia Portius przyznane za zasługi we współpracy polsko-węgierskiej. W 2007 otrzymał Złoty Krzyż Zasługi Republiki Węgierskiej przyznany przez László Sólyoma – prezydenta Węgier. Wtedy też za kształtowanie i pielęgnowanie stosunków kulturalnych między obydwoma krajami Rycerski Krzyż Zasługi dla Republiki Węgierskiej otrzymał prezydent Krosna, Piotr Przytocki. Podczas uroczystości w Ambasadzie Republiki Węgierskiej odznaczenia otrzymali ponadto dziennikarze, artyści, naukowcy, samorządowcy oraz ministrowie w Kancelarii Prezydenta, m.in. Piotr Kownacki, Władysław Stasiak oraz Michał Kamiński (były sekretarz stanu), a także szef Biura Bezpieczeństwa Narodowego– Aleksander Szczygło.

Odznaczeni w Ambasadzie Węgierskiej w Warszawie

Zbigniew Ungeheuer odznaczany przez Pawła Wypycha

Zbigniew Ungeheuer, Maciej Syrek i Ambasador Robert Kiss

Stoją od lewej : Paweł Ungeheuer, Bronisław Baran,
Zbigniew Ungeheuer, Maciej Syrek i Robert Kiss

Przedsięwzięcia w sferze pielęgnowania wartości narodowych i związków
polsko-węgierskich

Pierwszym działaniem Stowarzyszenia Portius – jeszcze w listopadzie 2002 roku – było zorganizowanie wspólnie z Muzeum Zamkowym w Odrzykoniu k. Krosna uroczystości upamiętniającej jubileusz 600-lecia poświęcenia pierwszej kaplicy w zamku kamienieckim; udział w tej uroczystości wziął Konsul Generalny Republiki Węgierskiej, profesor István Kovacs. Stowarzyszenie Portius pokazało w ten sposób, jak wielką wagę przykłada do poszanowania tradycji historycznej Krosna i ziemi krośnieńskiej.

W tym samym nurcie działań, latem 2004 roku Stowarzyszenie Portius włączyło się w akcję związaną z renowacją krypty rodziny Porcjuszów w podziemiach kaplicy Świętych Piotra i Pawła w krośnieńskiej farze: ukazało się kilka artykułów i programów w lokalnych mediach na ten temat.

Także w roku 2004, w maju, Krosno gościło grupę badaczy z Węgierskiej Akademii Nauk zrzeszonych w Stowarzyszeniu-Fundacji Rodostó. Wizyta ta wpisywała się po części w program obchodów Roku Balínta Balassiego, w którym Stowarzyszenie Portius uczestniczyło bardzo aktywnie.

Jeszcze podczas Dni Kultury Węgierskiej zainicjowano ten wątek – wyprzedzając działania inspirowane znamiennym jubileuszem 450-lecia urodzin węgierskiego poety doby renesansu, którego losy były nierozerwalnie związane z ziemiami polskimi. Wydano wtedy rocznicowy tom z polskimi przekładami liryków Balassiego i esejem poświęconym twórczości poety ; wydanie powtórzono w 2004 roku. Także w ramach Dni Kultury Węgierskiej w 2003 roku, podążając śladami Balassiego w Polsce, odsłonięto tablice pamiątkowe, wykonane według projektu Macieja Syrka – w Rymanowie, na Zamku Kamieniec w Odrzykoniu, a także w Nowym Żmigrodzie. Również jeszcze na przedprożu Roku Balínta Balassiego, w listopadzie 2003 roku przebywała na Podkarpaciu, odwiedzając miejsca związane z poetą węgierskim, delegacja węgierskiego Ministerstwa Kultury z wiceminister Eriką Koncz; Stowarzyszenie Portius patronowało tej wizycie.

Pierwsza edycja Karpackich Klimatów, która odbywała się w roku wstąpienia m.in. Polski i Węgier do UE, obfitowała w zdarzenia kulturalne wokół postaci węgierskiego poety, którego piękny jubileusz urodzin przypadł na ten przełomowy dla Europy rok: w krośnieńskiej PWSZ odbyła się jednodniowa sesja nt. „Prekursorzy integracji europejskiej – węgierski poeta i żołnierz Balínt Balassi oraz pochodzący ze Szkocji mieszczanin krośnieński i kupiec R.W. Portius” oraz przygotowano tamże wystawę poświęconą życiu i twórczości Balassiego; ansambl muzyki dawnej „Mistral” z Budapesztu śpiewał poezje Balassiego; wreszcie odbyła się prezentacja dwujęzycznego albumu Zoltána Mosera „Burzliwe życie Balínta Balassiego”, wydanego pod patronatem Instytutu Kultury Węgierskiej przy wydatnym wsparciu jego dyrektora Attili Szalai (w którym notabene zamieszczono także fotografie przedstawiające Krosno i okolice).

Osobliwym sposobem podkreślenia związków polsko-węgierskich podczas tej 1. edycji Karpackich Klimatów – jednocześnie zaś 2. edycji Festiwalu Win Węgierskich im. Portiusa – była specjalna limitowana seria zacnych tokajów aszú z polskimi etykietami przygotowana na tę okazję przez znanego producenta win, firmę Mercatus – jeden pod wytworną nazwą „Wino Królewskie – Król Jan Kazimierz”, drugi noszący imię Balínta Balassiego. Rok wcześniej Stowarzyszenie Portius wydało szczególną książkę „Złoto aszú” – István Kovács we wstępie do tej małej antologii poetów krośnieńskich porównywał najszlachetniejsze z węgierskich win do poezji. Toteż nadanie jednemu z tych wyjątkowych złocistych trunków imienia wielkiego poety węgierskiego wypada uznać za nader unikatowy akcent obchodów Roku Balassiego.

15 sierpnia 2005 roku w Święto Wojska Polskiego odsłonięto postawiony w północno-zachodnim narożniku Rynku pomnik-popiersie marszałka Józefa Piłsudskiego. W inicjatywie budowy pomnika znaczny udział miało Stowarzyszenie Portius: członek Stowarzyszenia Andrzej Kołder był przewodniczącym Obywatelskiego Komitetu Budowy tegoż Pomnika; prezes Stowarzyszenia Zbigniew Ungeheuer – sekretarzem komitetu; jednym z autorów idei był lokalny działacz polityczny Piotr Babinetz. Pomnik zaprojektował rzeźbiarz Władysław Dudek.

O znaczeniu działań Stowarzyszenia Portius świadczy fakt, iż było ono zapraszane na różne uroczystości na Węgrzech dla zaakcentowania trwałości i żywotności kontaktów polsko-węgierskich. W maju 2007 roku prezes Stowarzyszenia Portius oraz prezydent miasta Krosna udali się do Egeru. Wraz z tamtejszym burmistrzem László Habisem wzięli udział w uroczystej mszy świętej w bazylice, a także towarzyszyli władzom miasta oraz pozostałym ważnym gościom w ceremonii odsłonięcia pomnika świętej Elżbiety i w otwarciu wystawy poświeconej patronce w muzeum archidiecezjalnym.

Także w maju 2007 roku, w ramach tokajskiego festiwalu wina, miało miejsce znamienne wydarzenie – w wyniku wcześniejszych starań strony polskiej i węgierskiej odsłonięto tablicę pamiątkową poświęconą wielkiemu krośnianinowi, który na kontaktach z tokajskimi dostawcami win budował pomyślność gospodarczą grodu nad Wisłokiem – Robertowi Portiusowi . O symbolicznej randze tej tablicy świadczy fakt, iż ulokowano ją w bezpośredniej bliskości głównego korsa Tokaju. Na uroczystości odsłonięcia tablicy obecni byli m.in. ambasador RP na Węgrzech Joanna Stempińska, burmistrz miasta Tokaj János Májer; na czele oficjalnej delegacji miasta Krosna stał wiceprezydent miasta Bronisław Baran. Członkowie Stowarzyszenia, którym przewodził prezes Stowarzyszenia, podczas tej miłej ceremonii po raz pierwszy wystąpili w specjalnych strojach paradnych stylizowanych na XVII-wieczne żupany, a zaprojektowanych według wzoru kontusza znanego z zachowanych w Krośnie wizerunków patrona Stowarzyszenia.

Nowym akcentem podczas jubileuszowego V Festiwalu Win Węgierskich im. Portiusa towarzyszącego 4. edycji Karpackich Klimatów w sierpniu 2007 roku było uroczyste złożenie kwiatów w kaplicy Porcjuszów w kościele farnym.

Tenże jubileuszowy V Festiwal zyskał wyjątkową oprawę . Główną postacią części kulturalnej Festiwalu był Grzegorz Łubczyk, dziennikarz i społecznik, były ambasador RP na Węgrzech, propagujący wiedzę o mało znanych epizodach XX-wiecznej historii obydwu narodów. Z takimi właśnie tematami bliskich związków polsko-węgierskich oraz problematyką wspólnej świadomości najnowszej historii Grzegorz Łubczyk przyjechał do Krosna, prezentując swoje książki w połączeniu z filmami dokumentalnymi, które współrealizował dla Telewizji Polskiej wraz z Markiem Maldisem: „Henryk Sławik – polski Wallenberg” – rzecz o Polaku ratującym Żydów na Węgrzech (gdzie – dla przypomnienia kontekstu historycznego – uległy wobec nazistów rząd prowadził politykę poddaństwa wobec III Rzeszy); „Pasterz z Köbányi” – portret polskiego księdza-patrioty na wychodźstwie na Węgrzech w czasie II wojny, Wincentego Danka; wreszcie „13 lat, 13 minut” – przejmująca opowieść o dwóch nastoletnich ofiarach zbrodniczego systemu stalinowskiego, zarazem symbolach bohaterskiej postawy w Polsce i na Węgrzech, Romku Strzałkowkim i Péterze Mansfeldzie; opowieść o dwóch tragicznych losach nigdy z sobą nieskrzyżowanych, choć tak bardzo przecież sobie podobnych… Prezentowane filmy to pozycje wysoko cenione w dziedzinie polskiej dokumentalistyki filmowej. Obecność ich współautora stanowiła o wyjątkowej wartości krośnieńskich projekcji. Przede wszystkim jednak ta tematyczna prezentacja była szczególnie cenna, gdyż odnosiła się do związków między doświadczeniami historycznymi Polaków i Węgrów, ukazując ich tym razem nie legendarno-patetyczny, a traumatyczny aspekt.

W uzupełnieniu tego programu w Muzeum Podkarpackim zorganizowano wystawę pt. „Bogu, Ojczyźnie, Bliźniemu” ze zbiorów fotografii Józefa Antalla seniora w opracowaniu również Grzegorza Łubczyka. Ekspozycja ukazywała rolę duchownych – polskich i węgierskich, a także nuncjusza apostolskiego abp Angelo Rotty – w życiu uchodźców cywilnych i wojskowych w latach II wojny. Wystawa stanowiła ilustrację dla opublikowanej pracy historycznej Grzegorza Łubczyka nt. „Duchowni w życiu uchodźctwa polskiego na Węgrzech 1939-1946”.

Dla uczczenia Dnia Przyjaźni Polsko-Węgierskiej’2009 (na gospodarza którego wybrano Krosno, a miasto gościło natenczas dwóch prezydentów państw) odsłonięto tablicę upamiętniającą istnienie przed wiekami w krośnieńskim grodzie warownej Bramy Węgierskiej. Ceremonia odsłonięcia tablicy miała charakter wyjątkowo uroczysty – uczestniczyli w niej węgierski i polski prezydent; wzięli w niej udział także przedstawiciele władz miasta i województwa, reprezentanci duchowieństwa z abpem Józefem Michalikiem, członkowie Stowarzyszenia Portius, w obecności licznie zgromadzonych mieszkańców Krosna . Umieszczenie pierwszej takiej tablicy poświęconej węgierskiemu wątkowi w historii miasta jest zasługą miejskich władz; Stowarzyszenie było inspiratorem tego działania.

Także w ramach tegoż Dnia Przyjaźni krośnieńska PWSZ zorganizowała sesję naukową nt. „Znaczenie postaci Pawła z Krosna w kształtowaniu kultury renesansu Polski i Węgier”. Przepiękną pamiątką po tym wydarzeniu jest, opracowana na poziomie kolekcjonerskim przez krośnieńskie Wydawnictwo Ruthenus, specjalna okazjonalna, trójjęzyczna edycja wyboru wierszy tego neołacińskiego poety i erudyty pod znamiennym tytułem „Amicitia • Barátság • Przyjaźń”. Chociaż Stowarzyszenie Portius temu wydarzeniu nie patronowało w sposób bezpośredni, to jednak do niego żywo zachęcało i dziś czerpie pełną satysfakcję z tej polsko-węgierskiej afiliacji, jaką młoda krośnieńska uczelnia dostrzegła i tak pomyślnie uświetniła.

Działania w sferze kultury

Jednym z wydarzeń Święta Kultury Węgierskiej 2003 roku była publikacja zbioru wierszy autorów związanych z Krosnem: Jana Belcika, Janusza Szubera, Jana Tulika, Wacława Turka, pt. „Złoto aszú”; autorami węgierskich przekładów byli István Kovács i Gábor Zsille; profesor István Kovacs również opatrzył wstępem ten wyjątkowy tematyczny tomik, stanowiący piękną pamiątkę po pierwszym wielkim węgierskim święcie w Krośnie.

Z kolei podczas pierwszych Karpackich Klimatów 2004 wystąpił z recitalem we wnętrzach Muzeum Podkarpackiego węgierski pianista młodego pokolenia Tamás Érdi – wówczas rozpoczynający swoją światową karierę, acz już wtedy mający za sobą wiele koncertów oraz kilka nagrań płytowych, dziś uznany artysta obwołany wirtuozem fortepianu, któremu szczególnie bliski jest repertuar chopinowski.

W 2006 roku przy okazji Karpackich Klimatów i Festiwalu Win Węgierskich w Saloniku Artystycznym Biblioteki Publicznej zaprezentowano wystawę fotografii pt. „Nadzieja Wolności – Rewolucja Węgierska 1956” przygotowaną we współpracy ze Stowarzyszeniem. Otwarcie wystawy zaszczycili swoją obecnością m.in. ambasador Mihály Györ, konsul generalny Zoltan Nagyivanyi, poseł do Parlamentu Europejskiego Republiki Węgierskiej Richárd Hörcsik; gościem nadzwyczajnym wernisażu był ostatni Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej na uchodźstwie Ryszard Kaczorowski, Honorowy Obywatel Miasta Krosna. (Z tą obecnością wiąże się wymowna anegdota. Otóż węgierski poseł obdarował byłego prezydenta RP w Londynie – osobę będącą jednym z symboli polskiego sprzeciwu wobec reżimu komunistycznego – zupełnie niezwykłym prezentem: było to węgierskie wino rocznik 1956!)

W Krośnieńskim Domu Kultury natomiast odbył się w tych dniach pokaz filmu Pála Erdössa „Chłopcy z Budakeszi”, którego scenariusz powstał na kanwie książki Istvána Kovácsa „Lustro dzieciństwa”; to osobista, autobiograficzna narracja przywołująca wspomnienie wydarzeń rewolucji węgierskiej 1956 roku (wydanie polskie Czytelnik 2002).

Stowarzyszenie Portius z życzliwością odnosi się do wszelkich akcji w życiu kulturalnym miasta, które wiążą Krosno z kulturą węgierską. Warto tu chociażby wspomnieć Przegląd Filmów Węgierskich, zorganizowany przez miejscowe Regionalne Centrum Kultur Pogranicza dla zaznaczenia Dnia Przyjaźni Polsko-Węgierskiej’2009. Przegląd umożliwił krośnianom zaznajomienie się z wartościowym kinem węgierskim ostatnich lat.

Także inne wydarzenia kulturalne towarzyszyły krośnieńskim obchodom Dnia Przyjaźni Polsko-Węgierskiej: m.in. Biuro Wystaw Artystycznych gościło ekspozycję „Plakaty z Budapesztu” Krzysztofa Duckiego, oddanego przyjaciela Stowarzyszenia Portius (który notabene był autorem plakatu krośnieńskich uroczystości); Grzegorz Łubczyk, który po raz drugi odwiedził Krosno, prezentował swój nowy dokument „Anioły Karola Malczyka”, przybliżający sylwetkę polskiego artysty, autora fresków w polskim kościele w Budapeszcie, oraz wykład nt. „70. rocznica uchodźstwa polskiego na Węgrzech”.

Stowarzyszenie Portius patronuje działalności artystycznej swojego wiceprezesa – a znanego rzeźbiarza, urodzonego w Krośnie i tu tworzącego – Macieja Syrka. Regularnie pomaga w organizacji jego wystaw tematycznych i retrospektyw, głównie na Węgrzech i w rodzinnym mieście artysty: w marcu 2004 roku w Zalaegérszeg; w czerwcu 2006 roku w niemieckim Bad Kissingen; w grudniu tegoż roku w Instytucie Polskim w Budapeszcie (ta prezentacja prac artysty miała szczególne tło i przebieg: na wernisaż wystawy przybyło wielu ważnych gości, pośród których przyjaciele Stowarzyszenia; obecny był także prezydent miasta Krosna Piotr Przytocki; wystawę połączono z tematyką krośnieńskiego szkła, jego historii i walorów artystycznych); w sierpniu 2009 roku, w ramach VII Festiwalu Win Węgierskich im. Portiusa (również ta wystawa miała osobny charakter: nosiła tytuł „Mojemu miastu” i prezentowała m.in. cykl inspirowany krośnieńskim grodem, jego emblematyczną architekturą i klimatem). Maciej Syrek, sięgający w swojej pracy artystycznej po tradycyjne formy wyrazu, lecz operujący wyrazistą, zindywidualizowaną, częstokroć neoromantyczną ekspresją – przede wszystkim zaś tak mocno osadzony w przestrzeni Krosna, jakby uniwersalnej, na poły magicznej, poza czasem obecnym – jest wyrazicielem na sposób duchowy wartości bliskich Stowarzyszeniu Portius. Toteż w jego obecności na niwie sztuki w Polsce i poza jej granicami, przede wszystkim zaś na Węgrzech, postrzega ono także wizytówkę swojej działalności.

 

Inicjatywy lokalne i kierunki rozwoju

W I kwartale 2004 roku w wyniku odbytych wcześniej spotkań podpisano deklarację współpracy pomiędzy miastem Krosnem a dwoma miastami w regionie Tokaj, Sátoraljaújhely i Sárospatak (wcześniej tylko Zalaegérszeg na zachodzie kraju było miastem partnerskim Krosna na Węgrzech). Równocześnie Stowarzyszenie Portius rozwijało samodzielne kontakty ze Stowarzyszeniem-Fundacją na rzecz Rozwoju Regionu Zemplén. W maju 2004 roku zorganizowano jednodniowe robocze spotkanie krośnieńskich przedsiębiorców budowlanych z Istvánem Derczó, właścicielem firmy budowlanej Weinberg-93 z Sárospatak, która przystępowała właśnie do realizacji swojego pierwszego kontraktu w Polsce (budowa hali sportowej w Sanoku).

Także w sierpniu 2005 roku otwarto na krośnieńskiej starówce Winiarnię Portius. To przedsięwzięcie handlowe było zarazem realizacją postulatu restytucji handlu winami węgierskimi w Krośnie; otwarcie tego butikowego sklepu to uświetnienie w wymiarze życia codziennego pamięci Roberta Portiusa, właściciela najprężniej działającego na terenie Rzeczypospolitej składu win węgierskich.

Na podobnej filozofii odwołań do fundamentów historycznej tradycji buduje swoje przedsięwzięcie handlowe młody winiarz spod Sárospatak – piwnicy winiarskiej znajdującej się w malowniczej poniemieckiej wiosce Hercegkút nadał imię krośnieńskiego patrycjusza i pod nazwą Tokaj-Portius oferuje swoje wina kultywujące starodawne tradycje tokajskiego winiarstwa. Uroczystemu nadaniu imienia temu miejscu w grudniu 2006 roku asystowali obok przedstawicieli władz lokalnych goście z Krosna – prezydent miasta Piotr Przytocki i prezes Stowarzyszenia Portius Zbigniew Ungeheuer. Ta stylowa winiarnia to niewątpliwie ważny i dość oryginalny element promocji Krosna w regionie tokajskim, ciekawe miejsce także dla wydarzeń około-kulturalnych.

Wcześniej, w maju 2006 roku Stowarzyszenie Portius podpisało porozumienie z miejscową PWSZ, będące obustronną deklaracją współdziałania w zakresie przedsięwzięć naukowych, kulturalnych i społecznych. W tym samym czasie, na koniec maja, delegacja Stowarzyszenia wraz z delegacją zaprzyjaźnionego Stowarzyszenia Przyjaciół Dobrego Wojaka Szwejka z Przemyśla oraz przedstawicielami Urzędu Miasta Krosna wzięła udział w festiwalu wina w Tokaju; gości z Polski przyjął też Rektor Uniwersytetu Comeniusa w Sárospatak, profesor Lászlo Hegedus. W ten sposób Stowarzyszenie Portius buduje pomost współpracy pomiędzy uczelnią krośnieńską i analogiczną jednostką w regionie Tokaj.

Stowarzyszenie Portius jest również autorem szeregu inicjatyw w zakresie rewitalizacji i wzmocnienia atrakcyjności zabytkowej przestrzeni urbanistycznej Krosna. Od 2007 roku Stowarzyszenie podejmuje w rozmowach z Urzędem Miasta następujące tematy z tym związane: adaptacja starych piwnic podprożowych znajdujących się pod płytą Rynku i zaaranżowanie w nich przestrzeni wystawienniczej dla „Krośnieńskiego Muzeum Handlu Winem Węgierskim” – projekt miałby być podjęty przy udziale węgierskich partnerów i służyłby długotrwałemu rozwijaniu relacji kulturalnych i turystycznych między Krosnem a zaprzyjaźnionymi miastami węgierskimi, zwłaszcza z regionu Tokaj; rekonstrukcja dawnego placyku przed kościołem franciszkańskim i stworzenie tam tzw. Małego Rynku – ciekawe zaaranżowanie tej, od lat niewykorzystanej a kapitalnej, niedużej przestrzeni sprzyjałoby podniesieniu wizualnej i funkcjonalnej atrakcyjności tego miejsca, a plac mógłby nosić imię św. Jana z Dukli, sławiąc tę piękną postać duszpasterza, którego biografia spowinowacona jest z sąsiadującą z tym placem świątynią. Wreszcie postulat, który wydaje się najbliższy realizacji: ustawienie opodal ściany północnej fary pomnika Roberta Portiusa; w okazałej bryle tej od niedawna bazyliki oraz w pięknej sylwecie wieży dzwonniczej, symbolach wieczystej obecności Portiusa w Krośnie, pomnik ten posiadałby wyborne tło. Prace nad tym projektem mają być niebawem finalizowane; w drodze konkursu na projekt pomnika wybrano pracę Władysława Dudka, autora krośnieńskiego monumentu ku czci marszałka Piłsudzkiego.

Stowarzyszenie Portius podejmuje również starania, by w pożyteczny sposób zaznaczyć swoją aktywność obok głównego planu działań. Dla przykładu, w grudniu 2007 roku uczestniczyło w organizacji przedświątecznego festynu „Miasteczko Bożonarodzeniowe”. Natomiast Maciej Syrek, wiceprezes Stowarzyszenia, wspiera ogólnopolską akcję dobroczynną, Wielką Orkiestrę Świątecznej Pomocy, przekazując na aukcje swoje prace.

W maju 2010 roku Stowarzyszenie Portius zacieśniło relacje ze Stowarzyszeniem Winiarzy Doliny Sanu, podpisując z nim stosowną umowę, pragnie bowiem wspierać przedsięwzięcia służące także rozwojowi agrokultury winiarskiej regionu. To jeden z pomostów, które Stowarzyszenie stara się przerzucać pomiędzy swoim miastem i regionem a zaprzyjaźnionymi osobami i organizacjami na Węgrzech i na Słowacji.

To też potwierdza, iż niezatartym tłem dla poczynań Stowarzyszenia było, jest i będzie wino. Ludzie Stowarzyszenia są niezrównanymi amatorami win węgierskich! Podczas uroczystego odsłonięcia tablicy Portiusa w Tokaju w maju 2006 roku prezes Stowarzyszenia Portius Zbigniew Ungeheuer został pasowany przez Starszego Bractwa Winiarzy Tokaju na Rycerza Win Tokajskich. Wino węgierskie stanowi dla ludzi Stowarzyszenia swoisty przekaźnik pewnych trwałych wartości – historii, a niekiedy tylko legend, kultury, wreszcie idei dialogu i budowania międzyludzkich więzi. Dlatego Stowarzyszenie w osobach swoich członków regularnych pragnie poświęcać czas i energię pracy społecznej służącej wyższym celom, które mają wszakże określone przełożenie na rzeczywistość. Ta myśl przyświeca Stowarzyszeniu Portius od początku jego istnienia – i to ona inspiruje je do dalszych, skutecznych działań w obszarach nie tylko z winem związanych.