Patron Stowarzyszenia

Robert Wojciech Portius, właśc. Robert Gilbert Porteous de Lanxeth, znany także jako Porcjusz, ur. około 1604 r., zm. 1661 r. – wybitny krośnieński mieszczanin, kupiec i fundator. Był szkockim imigrantem, który w latach dwudziestych XVII wieku pojawił się w mieście, ośrodku wtedy gospodarczo atrakcyjnym i rozwijającym się bardzo pomyślnie; dość szybko zdobył majątek, robiąc karierę kupiecką głównie na wielkim handlu winem, które z Węgier sprowadzał na polskie stoły. Wykorzystując koniunkturę, ten rzutki, rezolutny, zdecydowany a niekiedy także porywczy człowiek, ciężką i konsekwentną pracą, wrodzonym talentem oraz zmysłem do handlu osiągał kolejne sukcesy. Niepodważalna jest jego rola, jaką odegrał w ówczesnych dziejach Krosna.

Już w 1632 roku, jako dostawca win na dwór królewski, otrzymał przywilej serwitoriatu od Zygmunta III Wazy. Po śmierci władcy, następca jego Władysław IV Waza mianował Portiusa w 1633 roku swoim faktorem. Przywileje te po latach odnowił także Jan Kazimierz w 1649 roku. Król wiedział o wcześniejszej postawie oraz hojności patrycjusza, kupca grosisty i monopolisty w handlu, skoro przywileje nadawał – jak czytamy w dokumencie – wielce (…) ofiarnemu obywatelowi, który kościół krośnieński strukturą, fundacjami, aparamentami i ozdobami upiększył i pomnożył.

Szkot stał się mężem opatrznościowym przede wszystkim dla krośnieńskiej świątyni parafialnej – najcenniejszego zabytku miasta – która dziś jest bazyliką kolegiacką. Jej specyficznie sarmackie i świetnie zachowane wnętrze wiele zawdzięcza nadzwyczajnej postawie wybornego fundatora. Bez jego możliwości finansowych, najlepszych chęci, ambicji i niebywałego zaangażowania jako kolatora i mecenasa sztuki, kształt artystyczny świątyni byłby nieporównanie skromniejszy.

Już współcześni doceniali potężny wymiar fundatorskiej działalności Portiusa. Podjął on bowiem trud odbudowy i przeobrażenia bryły oraz wzbogacenia wystroju wnętrza fary, które w ten to sposób w latach 1638-1646 przekształcono z gotyckiego na manierystyczne. Nawę przykryto wtedy nowym sklepieniem kolebkowym z lunetami, zaś sklepienia kolebkowo-krzyżowe wprowadzono do kaplic. Bogaty przybysz przebudował i wspaniale wyposażył na rodzinne mauzoleum kaplicę świętych apostołów Piotra i Pawła. Własnym sumptem sfinansował też szereg innych kosztownych robót. Jego hojnej fundacji kościół zawdzięcza monumentalny zespół malarstwa sztalugowego, który bezcenną treścią religijną, artystyczną i ideową wypełnia i ubogaca jej wnętrze. Dodajmy, że w tym samym czasie (1639 r.) Portius fundował również trzy dzwony, które słyną ujmującym kolorytem harmonii dźwięków.
W dobie wojny ze Szwedami (1655-1660) – w okresie niezwykle niebezpiecznym dla losów narodu i państwa – podejmował, w świetle tradycji ustnej, króla Jana Kazimierza, który jako wygnaniec wracał do kraju ze Śląska Opolskiego. Monarcha, jadąc zimową porą do nie opanowanego przez Szwedów Lwowa, przybył do Krosna, gdzie zatrzymał się przez tydzień – od 7 do 12 (lub rano 13) stycznia 1656 roku. Tutaj przez trzy dni (9-11 stycznia) toczył ważne narady z hetmanami oraz obradował z radą senatu.

W trudnym czasie „potopu” szwedzkiego Portius wydatnie zaangażował się także finansowo w poprawę stanu technicznego murów obronnych krośnieńskiej fortecy. W 1657 roku, w chwilach dziejowej trwogi, król mianował go wojskowym komendantem twierdzy. Pod koniec wojny jego pozycja majątkowa w mieście była niezachwiana. Potwierdzają ją dokumenty źródłowe, zwłaszcza jego testament z 1658 roku. W opinii badacza, treść testamentu jest pięknym świadectwem szlachetnej duszy cudzoziemca a dobrego obywatela kraju, który umiał wdzięczność okazać swej nowej ojczyźnie.

Portius zmarł nagle 6 stycznia 1661 roku. Po wspaniałym pogrzebie odprawionym 10 lutego tegoż roku spoczął w podziemiu fary, w przygotowanej za życia krypcie kaplicy grobowej.

Andrzej Kosiek

Andrzej Kosiek – ur. 1944 r., historyk-regionalista, autor opracowań naukowych i popularnonaukowych z zagadnień dziejów Krosna i okolic, emerytowany st. kustosz muzealny, wieloletni pracownik Muzeum Okręgowego przemianowanego na Muzeum Podkarpackie w Krośnie, działacz społeczny, członek zarządu Stowarzyszenia Miłośników Ziemi Krośnieńskiej, wyróżniony przez władze miasta za swoją działalność propagatorską.